Ræða frá 01.01.2016 eftir Svönu Helen Björnsdóttur

Á ég að gæta bróður míns?

Svana Helen Björnsdóttir, verkfræðingur og kirkjuráðsmaður
Hátíðarræða í Seltjarnarneskirkju á Nýársdag 2016
 
Gleðilegt nýtt ár! 
Ár í ævi manns er skammur tími. „Tíminn er það dýrmætasta sem við eigum því hann verður ekki endurtekinn,“ ritaði Dietrich Bonhoeffer í Fangelsisbréfum sínum um áramótin 1942 og 43. Bonhoeffer var lúterskur prestur, fangelsaður af nasistum fyrir andóf sitt gegn þeim – á tímum þegar auðveldast virtist að lúta þeim sem hæst hrópuðu en virtu mannúð og mennsku að vettugi. Í lífi sínu og starfi sýndi hann hugrekki sem hefur orðið mörgum til fyrirmyndar. Bréfin sem hann ritaði meðan hann sat í fangelsi tvö síðustu ár ævi sinnar gefa ekki aðeins innsýn inn í hugarheim þess sem berst við ofurefli, heldur sýna þau hvernig hugsanir eins merkasta guðfræðings síðustu aldar þróast þar sem hann situr í óvissu, fyrst í einangrun og án þess að vera birt ákæra, allt til þess að hann er tekinn af lífi í þrælkunarbúðum nasista í apríl 1945. Fangelsisbréf Bonhoeffers voru, rétt fyrir þessi jól, gefin út af Hinu íslenska bókmenntafélagi í þýðingu dr. Gunnars Kristjánssonar. Hugleiðingar Bonhoeffer um kristna trú og siðvit eiga mikið erindi til okkar nú þegar sumt fólk upplifir straum flóttamanna sem ógn, í tísku er að hæðast að góðmennsku, og lífið er mörgum allt of hörð keppni um auð og völd, frama og útlit.

Tíminn ekki endurtekinn

Tíminn verður ekki endurtekinn og því er hann okkur svo dýrmætur. Við fyllumst óróa og eftirsjá þegar við horfum um öxl og finnst við ekki hafa notað tímann sem skyldi. Glataður er sá tími þegar við lærðum ekkert, nutum einskis, öðluðumst enga reynslu og lögðum ekkert í sölurnar. Glataður er innantómur tími án lífsfyllingar. Gleymskan getur stundum verið blessun. Það er minnið einnig þótt á annan hátt sé, þegar við rifjum upp – ein eða með öðrum – það sem á daga okkar hefur drifið og hvernig okkur tókst að lifa ábyrgu lífi. Sagt hefur verið að sá sem gleðst yfir fortíð sinni lifi tvöfalt.

Hvað er eftirsóknarvert?

Nú, í upphafi árs 2016, erum við flest eftirvæntingarfull um hvað nýtt ár beri í skauti sér. Flest viljum við nýta tíma okkar vel, koma því í verk sem enn er óunnið frá fyrri tíð. Margir strengja þess jafnvel heit að ná betri tökum á lífi sínu, ná tilteknum árangri – verða á einhvern hátt betri og heilbrigðari en áður.

Áramót eru tímamót. Samtímis því að gera upp liðna tíð, sem oftar en ekki fylgir ljúfsár söknuður yfir því sem við höfum átt og misst, horfum við flest vonglöð og bjartsýn til tímans framundan, jafnvel þótt okkur dyljist ekki að stundin sé afmörkuð.

En hvað er þá eftirsóknarvert í okkar heimi? Og hvað þarf til þess að við sem einstaklingar og sem þjóð verðum gæfusöm og farsæl? Höfum við næga fótfestu í þeirri vegferð sem framundan er? Við leitumst við að vera hugsandi fólk og ábyrg – en á hverju byggjum við framtíðarsýn okkar og samfélagsgildi?

Bjartsýnin gefur kraft

Oft er skynsamlegt að vera hæfilega svartsýnn. Með raunsæju hugarfari búum við okkur undir erfiðar aðstæður þannig að við stöndum ekki berskjölduð og varnarlaus þegar á reynir. Það sem knýr okkur áfram í lífinu er hins vegar umfram allt bjartsýni og eftirvænting. „Bjartsýni er í eðli sínu ekki skilningur á aðstæðum líðandi stundar heldur er hún lífskraftur vonarinnar þar sem aðrir gefast upp, kraftur til þess að halda höfði þegar allt virðist renna út í sandinn, kraftur til að horfast í augu við vonbrigði, kraftur sem lætur framtíðina aldrei í hendur andstæðingsins heldur nýtir hana í eigin þágu.“ Þannig ritar Bonhoeffer um leið og hann, innilokaður einn í fangaklefa, dýpkar hugsanir sínar og trú á kærleiksríkan Guð.

Það er ekki nýtt að ófriður geisi í heiminum. Fáir núlifandi Íslendingar hafa þó, sem betur fer, kynnst stríðsátökum eða ógn hernaðar og hermdarverka. Slíkar ógnir hafa nú færst nær okkur og orsakað mikinn flóttamannastraum frá Mið-Austurlöndum og Afríku til Evrópu. Þennan straum flóttamanna upplifa margir Evrópubúar sem ógn við sig og samfélag sitt – og vandalaus er hann vissulega ekki. Í hinum svokallaða vestræna heimi hefur okkur tekist að byggja upp lífskjör sem eru betri en annars staðar; líf þar sem einstaklingar njóta margs konar frelsis og mannréttinda sem í öðrum hlutum heims eru ekki jafnsjálfsögð.

Sérstaklega eru það konur sem verða varar við menningarmuninn. Í nýlegu sjónvarpsviðtali lýsti til dæmis þýskur kvenlögreglustjóri þeim vanda sem hún og kynsystur hennar mæta þegar þær þurfa að skakka leik karlkyns flóttamanna sem eiga í innbyrðis erjum. Kvenlögreglumönnum er ógnað og þær lítilsvirtar vegna þess eins að þeir eru konur. Í viðtalinu lýsti þýski lögreglustjórinn því sem mikilli ógn við þýskt samfélag að hleypa inn í landið, án nægjanlegs undirbúnings, milljón flóttamönnum sem hvorki þekkja vestræn lög eða siði.

Vandi að viðhalda víðsýnni hugsun

Nú fyrir jólin kom út bókin „Stríðsárin 1938-1945“ eftir Pál Baldvin Baldvinsson. Þar er mikil yfirferð um stríðsárin á Íslandi og ýmislegt dregið saman sem ekki hefur áður birst. Þar á meðal er öllu ítarlegar en áður gerð grein fyrir því viðmóti sem flóttamenn af gyðingaættum mættu hér á landi, fólk sem var að flýja sömu kúgara og héldu Dietrich Bonhoeffer föngnum. Í bókinni er eftirfarandi texti úr leiðara dagblaðsins „Vísis“ 31. maí 1938 rifjaður upp: 

„Margir líta svo á að fólk þetta hafi flúið land sitt vegna pólitískra ofsókna og þess vegna sé mannúðarskylda að veita því landvist. Íslendingar geta yfirleitt ekki sætt sig við að menn séu ofsóttir vegna trúar sinnar eða þjóðernis. En menn mega ekki láta þetta villa sér sýn. Í fyrsta lagi er engin ástæða til að ætla að þeir sem hingað koma eigi einskis úrkosta þótt þeim sé neitað hér um dvalarleyfi. Í öðru lagi er þjóðin ekki aflögufær um atvinnu handa aðkomumönnum. í þriðja lagi er þjóðinni enginn fengur í þessum „landnemum“. Félagsskapur mun hafa verið stofnaður hér af nokkrum alþjóðlega sinnuðum persónum sem í alt vilja blanda sér til þess að greiða fyrir landnemanum. Slíkt þekkist í hverju landi en af engum tekið alvarlega.“

Við sem getum dæmt þennan leiðara í ljósi sögunnar sjáum að allar þrjár ályktanir hans voru rangar, fólkið sem hingað leitaði átti enga aðra kosti og margt af því endaði líf sitt í útrýmingarbúðum nasista. Þjóðin varð skömmu síðar mjög aflögufær um vinnu og auk þess er líklegt að flóttafólkið hefði sjálft skapað sér atvinnutækifæri. Þjóðinni reyndist afar mikill fengur að mörgu því fólki sem þó fékk hér landvist og nægir að nefna ómetanlegt framlag þess til tónlistarlífsins á Íslandi. 

Það er áskorun okkar allra sem búum við meira frelsi og meira öryggi en víðast þekkist að koma meðbræðrum okkar í lífsháska til bjargar sem best við getum. Það á hins vegar ekki að hafa í för með sér að við þurfum að víkja frá því sem grundvallað hefur það þjóðfélag sem hér hefur myndast á liðnum öldum; þjóðfélagsmynd sem einmitt hefur orðið til þess að laða margt flóttafólkið að landi okkar. Við erum  ekki tilbúin að gefa afslátt af þeim kristnu gildum sem kærleiksríkt samfélag okkar, frelsi og lífsgæði byggja á. En nú reynir á það að geta hugsað og viðhaldið víðsýnni hugsun. Í því er fólginn lykill frelsis og farsældar allra sem hlut eiga að máli.  

Einhliða hugsun er varhugaverð

Þegar leita þarf lausna á vandamálum, breyta skipulagi, ná hugsun upp úr gömlu fari og færa yfir á nýjar brautir, reynir á vit og hugmyndaauðgi. En hvernig er unnt að hrífa fólk úr hrammi einhliða hugsunar? Þar kemur kristin trú til hjálpar, því í reynd er það aðeins trúin sjálf sem gerir fjölvídd lífsins mögulega. Hún gerir okkur kleift að rísa gegn mótlæti og hverri raun – og gleðjast á erfiðum tímum í lífi okkar. Hún kallar fram hina margradda hljóma lífsins. Sá finnur til sem saknar og getur ekki verið hjá ástvini sínum á hátíðarstund. Sársauki og gleði tilheyra fjölbreytilegum röddum lífsins í heild; röddum sem standa sjálfstæðar hver með annarri.

Nú við upphaf nýs árs er óvissa um margt í stjórnmálum og hagstjórn þjóðarinnar. Mun okkur takast að rata hinn gullna meðalveg og halda jafnvægi í samskiptum okkar innbyrðis og við aðrar þjóðir? Tekst okkur að vera þátttakendur í starfi alþjóðlegra stofnana og bandalaga samtímis því að uppfylla þrá okkar eftir að varðveita okkar smáu en dýrmætu stjórnunarlegu einingu og persónuleg samskipti þar sem æskileg yfirsýn gefst yfir hlutina. Útilokar þetta hvort annað? Er hugsanlegt að alþjóðlegar stofnanir, í allri sinni breidd, bjóði meira rými fyrir einstaklinginn? Hvernig er best hægt að tryggja öryggi þjóðar okkar og frið um allan heim?

Erum við e.t.v. á leið inn í tímabil þar sem hinir bestu eru valdir úr – þeir auðugustu og valdamestu mynda nýtt form aðalsstéttar?

Þjóðfélag okkar þarf fólk með siðferðisþrek; fólk sem ekki leitar síns eigin; fólk sem byggir líf sitt á grunngildum kærleika og mannúðar; fólk með ríka réttlætiskennd – og hegðun í samræmi við hana; fólk sem metur ærlegheit ofar efnalegum ávinningi. Við þurfum fólk með nægjanlegt hugrekki til að mæta og standast ógn, heimsku, óréttlæti og mannfyrirlitningu.

Munu menn sem fá völd í bráð og lengd kunna með þau að fara? Mun heimsskipulagið ná að þróast í áttina til meira samræmis allra ytri og innri kjara mannsins? Réttlæti er forsenda friðar í heiminum. Það er mikilvægt fyrir heimsfriðinn að nálgun stjórnmálamanna og annarra áhrifamanna í samfélögum heims beinist markvíst að því að ná bestu hugsanlegu lífsskilyrðum fyrir allt fólk, bæði hvað efnisleg gæði og hugmyndafræði varðar. Að þannig verði rudd braut aukins réttlætis fyrir alla, hvar sem þeir standa í samfélaginu, nýrra afreka og vaxandi hugrekkis, og þar með betri leiðtoga.

Mannúð, skynsemi og réttvísi

Við höfum vanist þeirri hugsun – og treystum að hún sé rétt – að fátt tryggi farsæld jafnvel og stjórnarfar skynsemi og réttvísi. Við sögulega skoðun sést þó vel að þeirri hugsun fylgir hætta á ofmati á þýðingu hins skynsamlega og réttláta. Fólk sem hefur lifað við hættu- og stríðsástand er að langstærstum hluta andsnúið stríði en verður eigi að síður oft að gjalda fyrir það með eigum sínum og lífi. Það hefur lengi verið svo að hinir voldugu taka ákvarðanir um það sem gerist í heiminum og um það hefur skynsemin lítið eða ekkert að segja.

Þegar við horfum til sögulegs réttlætis verðum við að vera fús til að láta af forréttindum okkar og hafna óréttlæti. Atburðir nýliðins árs, erfiðar vinnudeilur hér á landi, stríð í nálægum löndum, flóttamannastraumur – já og þjóðflutningar vegna versnandi lífsskilyrða í heimalöndum flóttafólks – voru óvæntir fyrir marga. Við upplifum þetta sem prófstein á mannúð okkar, réttlætiskennd og siðvit. Er okkur unnt að taka þátt í þjáningum fólks með opnu kærleiksríku hjarta, gefa jafnvel eitthvað eftir af eignum okkar og forréttindum?

Kristin gildi mynda hornsteina þeirra samfélaga sem byggð hafa verið upp á Norðurlöndum, og almennt á Vesturlöndum. Þessi gildi byggja á boðskap Krists um kærleika Guðs, að mennirnir skuli elska hann gegnum kærleika til náunga síns. Það er mikilvægt að allt kristið fólk átti sig á mikilvægi trúarinnar og hinna kristnu viðhorfa fyrir lýðræði og framtíð heimsins. Í lýðræðislegum samfélögum er borgaralegt hugrekki mjög mikilvægt; hugrekki til að láta ekki undan því sem illt er eða spillt heldur kappkosta ávallt að breyta rétt og þola ei órétt. Það hugrekki getur aðeins sprottið af ábyrgðarvitund frjálsrar manneskju, eins og Bonhoeffer fjallar um á svo áhrifaríkan og eftirminnilegan hátt. Slík ábyrgðarkennd hvílir á Guði sem krefst ábyrgra aðgerða á grunni frjálsrar trúar.

Við erum aflögufær

Um þessar mundir knýr dyra hjá okkur fólk sem er í neyð. Við vitum að við getum ekki gert allt fyrir alla en við getum hjálpað mörgum. Ef við tækjum við jafnmörgum flóttamönnum og Þjóðverjar myndum við veita yfir 3300 manns hæli hér á landi, en nú hafa stjórnvöld ákveðið komu um 50 manns. Okkur er fulljóst að við getum gert mun betur um leið og við stöndum vörð um og eflum það góða kristna og kærleiksríka þjóðfélag sem hér hefur verið byggt upp af kynslóðunum á undan okkur. Minnumst þess að sagt var: Sá sem á tvo kyrtla gefi annan þeim sem engan á. Kappkostum því að gera betur og leggjum um leið áherslu á að auðvelda þeim sem hingað leita til varanlegrar dvalar hvers kyns aðlögun að sínu nýja umhverfi. Hér er lagður prófsteinn á hjálpsemi okkar, mannúð og siðgæði. Gleymum hins vegar ekki heldur því fólki meðal okkar sjálfra sem býr við þröng kjör og verðskuldar að betur sé að því búið – og meiri jöfnuður ríki.

Nú við upphaf nýs árs er ástæða til bjartsýni. Hagvísar eru jákvæðir og margt bendir til að árið 2016 verði þjóðinni hagfellt. Framundan eru stór verkefni eins og þau að byggja nýjan Landspítala og endurskipuleggja heilbrigðisþjónustu með tilliti til betri og hagkvæmari þjónustu fyrir eldra fólk. Allt er þetta vel gerlegt og enginn ætti að þurfa að búa við fátækt eða vera án atvinnu í okkar gjöfula landi. Við erum aflögufær.

Fylgjum hinni gullnu reglu kristinnar trúar, að koma fram við annað fólk eins og við viljum að komið sé fram við okkur. Það mun á öllum sviðum reynast okkur gott nesti inn í nýtt ár og stuðla að farsæld.